50 lat temu, dokładnie 18 grudnia 1974 o godzinie 0.17, po raz pierwszy uruchomiono reaktor MARIA. To reaktor „made in Poland” – został zbudowany wyłącznie siłami polskich specjalistów. MARIA pracuje do dziś i jest obecnie jedynym działającym reaktorem jądrowym w Polsce. W MARII napromieniane są izotopy niezbędne do ratowania ludzkiego życia oraz wytwarzane są nowe materiały dla różnych sektorów gospodarki. Tu prowadzi się badania fizyczne oraz szkoli kadry na potrzeby branży jądrowej i ochrony radiologicznej.

„W dniach 17–18 grudnia przeprowadzono pierwsze doświadczenie krytyczne w reaktorze MARIA. Doświadczenie to zapoczątkowało rozruch fizyczny reaktora. Po wprowadzeniu do rdzenia reaktora 6 sekcji paliwowych, zawierających wysokowzbogacony uran, osiągnięto samopodtrzymującą się reakcję łańcuchową rozszczepienia i zarejestrowano ustalony poziom strumienia neutronów w reaktorze. Nowością, w porównaniu do przeprowadzonych uprzednio doświadczeń krytycznych reaktorów EWA, ANNA, MARYLA, AGATA (przyp. aut. które również zostały zbudowane w Świerku) było zastosowanie przy kontroli załadunku paliwa uranowego maszyny cyfrowej, pracującej w systemie „on-line” sprzężonej z czujnikami reaktora przy pomocy urządzeń typu CAMAC”.

Budując MARIĘ wzorowano się na radzieckim reaktorze MR. Pomysł bazujący na ww. urządzeniu rozszerzono o dodatkowe wyposażenie reaktora w kanały poziome i pionowe, co znacznie wzbogaciło możliwości badawcze i produkcyjne nowego reaktora. Materiały jądrowe: paliwo, beryl, grafit oraz rury i płyty ze stopów aluminium zakupiono w ZSRR, ale zdecydowaną większość konstrukcji, układów i systemów wykonały polskie zakłady i fabryki oraz pracownicy IBJ (dziś NCBJ). Przy budowie pracowało 15 przedsiębiorstw głównie z Warszawy i Górnego Śląska, które zatrudniały łącznie około 2000 osób, z czego 1/3 osób stanowili pracownicy Instytutu Badań Jądrowych w Świerku.

Dziś MARIA to znaczący światowy wytwórca jodu-131 stosowanego w diagnozowaniu i leczeniu chorób tarczycy. Praca reaktora pokrywa 100 proc. polskiego zapotrzebowania na tę substancję. MARIA zaspokaja też około 10–20 proc. globalnego zapotrzebowania na molibden-99, który jest stosowany w diagnostyce i terapii onkologicznej. Jeden tydzień jego pracy to pomoc dla 100 tys. pacjentów na całym świecie!

W MARII wytwarza się, między innymi, molibden-99, jod-131, lutet-177, fosfor-32, samar-153, kobalt-60 i holm-166. To radioizotopy wykorzystywane w diagnostyce i terapii onkologicznej, które stanowią bazę preparatów eksportowanych pod marką POLATOM do ponad 80 krajów na świecie.

Reaktor posiada zezwolenie na eksploatację ważne do 31.03.2025 r.

W 2023 roku MARIA została objęta programem modernizacji badawczego reaktora jądrowego (Uchwała Rady Ministrów nr 108/2023 z dnia 20 czerwca 2023 r.), którego celem jest wydłużenie okresu jego bezpiecznej eksploatacji, co najmniej do roku 2050.

12 grudnia br., po długim oczekiwaniu, Narodowe Centrum Badań Jądrowych otrzymało pozytywną decyzję w sprawie przyznania środków na finansowanie kosztów utrzymania aparatury naukowo-badawczej/stanowiska badawczego (SPUB) pt. „Reaktor jądrowy MARIA wraz z infrastrukturą techniczną i środkami bezpieczeństwa”.

Przyznane środki są w przeważającej części przeznaczone na pokrycie kosztów zakupu paliwa jądrowego. Decyzja ta pozwala patrzeć nieco bardziej optymistycznie na sytuację finansową reaktora i NCBJ w nadchodzącym roku.

1. Ciekawostka* Pierwsze uruchomienie reaktora w obecności władz państwowych miało miejsce w lipcu 1974 roku był to tzw. rozruch technologiczny – wydarzenie medialne
2. Ciekawostka** Doświadczenie krytyczne (pierwsze uruchomienie) rozpoczęło się 17 grudnia 1974, a zakończyło się 18 grudnia 1974 roku, o godzinie 0:17.

Cytat pochodzi z Rezonans, pismo Instytutu Badań Jądrowych nr 12 (59) grudzień 1974.