Polska atomistyka kończy 60 lat! W czerwcu 1955 powołano Instytut Badań Jądrowych, pierwszy tego typu ośrodek naukowo-badawczy w Polsce. Dziś Prezydent RP na Zamku Królewskim wręczył odznaczenia państwowe najbardziej zasłużonym naukowcom. Uroczystość była zwieńczeniem cyklu wydarzeń przygotowanych przez instytuty jądrowe z okazji jubileuszu.

W czwartek, 11 czerwca br, na Zamek Królewski wśród znamienitych gości ze świata polityki i gospodarki przybyli najwybitniejsi naukowcy związani z fizyką jądrową. To m.in. oni 60 lat temu zakładali Instytut Badań Jądrowych w Świerku, pierwszy tego typu ośrodek naukowo-badawczy. Za swoje zasługi dziś z rąk Prezydenta RP otrzymali najwyższe odznaczenia państwowe.

4 czerwca 1955 roku decyzją Prezydium Rządu powołano Instytut Badań Jądrowych. Było to możliwe dzięki odtajnieniu przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR prac związanych z fizyką jądrową i udostępnieniu innym krajom technologii jądrowych. Pierwszym Dyrektorem ośrodka w Świerku został prof. Andrzej Sołtan.

Choć szkice polskiego reaktora powstały w 1954 roku w warszawskim Zakładzie Fizyki Cząstek Elementarnych Polskiej Akademii Nauk, to pierwszy reaktor jądrowy EWA (Eksperymentalny, Wodny, Atomowy) udało się wybudować w 1958 roku. Gotowa jego konstrukcja została przekazana przez ZSRR. Naukowcy wykorzystywali go do produkcji izotopów promieniotwórczych oraz badań prowadzonych na wiązkach neutronów z kanałów poziomych. Wraz z reaktorem EWA powstała w Świerku Centrala Odpadów Promieniotwórczych, a w wojskowym forcie w Różanie zlokalizowano Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. To dzięki reaktorowi „Ewa” ośrodek w Świerku stał się znaczącym w świecie centrum rozwoju badań i technik jądrowych. W tym samym czasie w Krakowie wybudowano cyklotron U-120 a z  krakowskiego oddziału IBJ powstał samodzielny Instytut Fizyki Jądrowej. Dzięki doświadczeniom na skonstruowanych w Świerku reaktorach mocy zerowej (MARYLA, ANNA, AGATA) możliwe było wybudowaniu całkowicie polskiego reaktora jądrowego MARIA. Choć uruchomiono go w 1974 roku to dzięki systematycznym modernizacjom do dziś jest jednym z najnowocześniejszych tego typu urządzeń w całej Europie. Reaktor MARIA służy dziś przede wszystkim jako źródło wysokiego strumienia neutronów. Wykorzystuje się je nie tylko do badań naukowych ale również do napromieniania materiałów tarczowych wykorzystywanych do produkcji izotopów promieniotwórczych i źródeł promieniowania stosowanych w przemyśle, ochronie środowiska i zdrowia. Przykładem znaczenia pracy reaktora dla medycyny jądrowej jest napromienianie tarcz uranowych, z których uzyskuje się molibden 99, a w wyniku jego rozpadu - technet 99m. To podstawowy element procedur medycyny nuklearnej (ponad 80% udziału), a już w 2013 roku NCBJ osiągnął 18% jego światowych dostaw. Reaktor MARIA wytwarza też całą gamę innych radioizotopów, które stanowią bazę preparatów eksportowanych pod marką POLATOM do 80 krajów na całym świecie. Reaktor właśnie uzyskał przedłużenie pozwolenie na pracę do 2015 roku i nic nie wskazuje na to, żeby problemem było przedłużenie o kolejne 20 lat.

W Świerku zajmowano się również techniką akceleracji elektronów i protonów (akcelerator protonowy ANDRZEJ). Zdobyte doświadczenia pozwoliły  na instalację urządzeń do badań radiograficznych i  fotoaktywacyjnej analizy chemicznej w zakładach wzbogacania rudy miedzi, co przyczyniło się do opracowania i produkcji akceleratorów NEPTUN 10P służących do radioterapii nowotworów. Rozwijano techniki obliczeniowe, wpierw na uruchomionej w 1965 roku w Świerku duńskiej maszynie  cyfrowej GIER firmy A/S Regnecentralen, a od 1974 roku na nowoczesnym komputerze amerykańskim CYBER produkcji Control Data Corporation. W 2009 roku rozpoczęto realizacje projektu Centrum Informatyczne Świerk, w wyniku którego powstała jedna z największych mocy obliczeniowych w kraju.

Instytut w Świerku prowadził również szeroko zakrojone prace wspomagające budowę Elektrowni Jądrowej Żarnowiec, zrealizował badania charakterystyk reaktorów energetycznych w Nowym Woroneżu (b. ZSRR) i w Kozłoduju (Bułgaria) oraz współpracował przy uruchomieniu produkcji urządzeń dla elektrowni jądrowej EJ Pacs (Węgry). W Instytucie Badań Jądrowych realizowano prace z fizyki jądrowej wysokich i niskich energii, chemii jądrowej, fizyki i techniki reaktorowej. Nawiązano współpracę z najważniejszymi ośrodkami naukowymi świata, m.in. ze Zjednoczonym Instytutem Badań Jądrowych - ZIBJ w Dubnej pod Moskwą i Europejską Organizacją Badań Jądrowych CERN w Genewie oraz wieloma instytutami europejskimi. Uruchomiono szeroki program badań podstawowych, kontynuowany dziś w Narodowym Centrum Badań Jądrowych.

Silna pozycja Instytutu Badań Jądrowych oraz postawa jego pracowników w latach tworzenia „Solidarności” sprowokowały reakcję ówczesnych władz. Wskutek decyzji politycznej w 1982 roku dokonano rozbicia instytutu na trzy nowe jednostki: Instytut Problemów Jądrowych i Instytut Energii Atomowej (oba w Świerku) oraz Instytut Chemii i Techniki Jądrowej  (na Żeraniu). 1 września 2011 roku z dwóch pierwszych instytutów powstało Narodowe Centrum Badań Jądrowych.

Obecnie istnieją w Polsce trzy instytuty  naukowe wywodzące się z Instytutu Badań Jądrowych: Narodowe Centrum Badań Jądrowych oraz Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych (Świerk), Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (Warszawa), Instytut Fizyki Jądrowej (Kraków). Naukowcy ściśle współpracują z sobą biorąc udział w licznych krajowych i międzynarodowych projektach. Przykładem owocnego współdziałania jest m.in. zawarta 12 marca br w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów umowa z największym francuskim ośrodkiem badawczym Commissariat à l'énergie atomique et aux énergies alternatives (CEA). Porozumienie ma na celu rozwijanie technologii jądrowych w Europie, szczególnie w kontekście oceny bezpieczeństwa instalacji jądrowych, badania materiałów na potrzeby obecnych reaktorów jak i źródeł przyszłości oraz pozyskiwania izotopów niezbędnych dla przemysłu i medycyny. Instytuty włączają się również aktywnie w realizację Polskiego Programu Energetyki Jądrowej.

Więcej informacji