W poniedziałek, 24 czerwca 2024 roku obyło się Seminarium Specjalne Departamentu Badań Podstawowych Narodowego Centrum Badań Jądrowych, na którym wręczone zostały nagrody za osiągnięcia w roku 2023. Kapituła wyróżniła badania nad słabo świecącymi galaktykami oraz próby wyjaśnienia zjawisk zachodzących podczas zderzeń relatywistycznych jonów. Uhonorowano także opowiadania i eseje popularno-naukowe w których autor potrafił ukryć fascynację odkrywaniem wszechświata.

Seminarium odbyło się w siedzibie Departamentu Badań Podstawowych przy ul. Pasteura 7 w Warszawie. Sala wykładowa błyskawicznie wypełniła się słuchaczami, którzy z zainteresowaniem wysłuchali prezentacji nagrodzonych. Po każdym z referatów odbywała się gorąca dyskusja.

Dr Junais z Zakładu Astrofizyki uhonorowany za badania właściwości najsłabiej świecących galaktyk kiedykolwiek zaobserwowanych porwał audytorium w podróż na krańce Wszechświata. Pokazał, że oprócz znanych i wielokrotnie obserwowanych jasnych galaktyk, przyglądając się ciemnemu niebu za pomocą silnych teleskopów można dostrzec coraz to więcej i więcej obiektów o dużo mniejszej jasności i większej odległości od Ziemi. Okazuje się, że bardzo duży odsetek istniejących galaktyk musi zostać zaliczona do tzw. LSBG – low surface brightness galaxies, galaktyk o małej jasności powierzchniowej. Tymczasem ich badanie jest kluczowe dla zrozumienia naszych modeli kosmologicznych. Nadal nie ma jednej teorii jak galaktyki te powstały i ewoluowały. Szczególnie, że analiza spektralna wskazuje, że ich skład chemiczny nie jest oczywisty, a jedynie 4% z nich wydaje się zawierać znaczne ilości pyłu międzygwiezdnego. Grupa dr Junaisa używa uczenia maszynowego do poszukiwania galaktyk LSBG w przeglądach nieba dokonywanych za pomocą największych teleskopów na świecie. Do dziś zidentyfikowano ich już ponad cztery tysiące.

Drugim z nagrodzonych był prof. Michał Spaliński z Zakładu Fizyki Teoretycznej. Jego osiągnięcie skupiło się na badaniu relatywistycznej hydrodynamiki stosowanej do opisu zderzeń relatywistycznych jonów. W prezentacji podkreślał jak nieoczywistym jest stosowanie modeli równowagowych do pierwszych chwil podczas zderzania się jonów. Mimo to modele te są zaskakująco skuteczne. Słuchacze usłyszeli o wynikach modelowania tworzącej się podczas zderzeń plazmy kwarkowo-gluonowej, które prowadzi do postępów w zakresie fundamentalnych pytań z obszaru dynamiki płynów. Wraz z prof. Spalińskim analizowali także specjalną charakterystykę kinematyczną zderzeń ciężkich jonów, która dowodzi istnienia stanów docelowych (atraktorów) występujących przed osiągnięciem równowagi termodynamicznej. Okazało się także, że teorie przyczynowe mogą wyjaśniać nie tylko stany równowagowe, ale także wcześniejsze procesy zachodzące podczas zderzeń jonów. Kluczowym jest tu zależność od promienia zbieżności, która pozwala na uzyskanie uniwersalizmu stosowanego modelu.

Na zakończenie seminarium dr Darko Donevsky z Zakładu Astrofizyki przedstawił swoją działalność popularyzatorską. Wychodząc z założenia, że człowiek lepiej rozumie i zapamiętuje jeśli zostanie zanurzony w historię pełną emocji, metafor i inspiracji pokazywał jak z nudnego, pustynnego krajobrazu okolic największych obserwatoriów astronomicznych oraz odrobiny studiów nad historią i kulturą tego obszaru, stworzyć opowieść o innych planetach czy galaktykach oraz przede wszystkim o marzeniach, które inspirują naukowców do stawiania pytań i usilnego poszukiwania odpowiedzi na nie. Wskazywał także, że obrazy jeszcze silniej oddziałują na odbiorców niż słowa, na skutek swojej wieloznaczności pozwalającej na pobudzenie wyobraźni. Takimi obrazami mogą być grafiki, ale także zdjęcia odległych galaktyk czy mgławic. Darko Donevsky regularnie pisze do czasopisma popularnonaukowego „Elements”. Jego eseje można też przeczytać na stronie: https://sr.darkodonevski.com/science-column-orbiting

Nagrody przyznała kapituła w składzie: dr hab. Justyna Łagoda, prof. dr hab. Marek Biesiada, dr hab. Michał Bluj, dr hab. Michał Kowal, prof. dr hab. Zygmunt Patyk, prof. dr hab. Stanisław Mrówczyński.  Gratulujemy wszystkim nagrodzonym!

Krzysztof Petelczyc