W dniu 22 grudnia 2022 została zawarta umowa o realizację projektu w ramach programu Ministerstwa Edukacji i Nauki „Wsparcie udziału polskich zespołów naukowych w międzynarodowych projektach infrastruktury badawczej” związanego z wykorzystaniem Europejskiego Lasera na Swobodnych Elektronach (EuXFEL). Umowę podpisał prof. dr hab. Krzysztof Kurek, dyrektor Narodowego Centrum Badań Jądrowych, w imieniu konsorcjum pn. „Sieć Centrów Doskonałości XFEL” w którego skład wchodzą także Instytut Fizyki PAN, Uniwersytet Warszawski oraz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Laboratorium XFEL jest jednym z największych projektów naukowych realizowanych obecnie na świecie i zostało zaliczone przez Europejskie Strategiczne Forum ds. Infrastruktury Badawczej do głównych urządzeń badawczych Europy. Unikatowe możliwości badawcze EuXFEL przyciągają najlepszych naukowców z całego świata i sprzyjają powstawaniu nowatorskich pomysłów oraz podejmowaniu wspólnych wyzwań naukowych. Nie ulega wątpliwości, że badania prowadzone w XFEL przyczyniają się do powstania nowej wiedzy w wielu dyscyplinach nauki i technologii wpływających na nasze codzienne życie, m.in. w medycynie, farmakologii, chemii, materiałoznawstwie, nanotechnologii, energetyce i elektronice.

Projekt jest kontynuacją poprzedniej edycji programu, faza inwestycyjna projektu rozpoczęła się oficjalnie w 2009 r. po zawarciu międzyrządowych umów 12 krajów europejskich i ustanowieniu spółki non-profit niemieckiego prawa handlowego European X-ray Free Electron Laser GmbH, której zadaniem jest budowa i eksploatacja EuXFEL. Faza operacyjna I edycji projektu realizowana była w latach 2017-21. Obecna II edycja projektu, planowana na lata 2022-26 ma na celu nie tylko opłacenie polskiej składki członkowskiej w EuXFEL i związane z tym sprawowanie funkcji nadzorczych w organach EuXFEL, ale także przygotowanie polskiej kadry naukowej do pełnego wykorzystania nowych możliwości badawczych oferowanych przez EuXFEL. W tym celu projekt będzie skoncentrowany na:

• odpowiednim rozwinięciu kompetencji naukowych polskiej kadry naukowej, zarówno w zakresie tematyki badań z użyciem XFEL, jak i w szczególnych technikach doświadczalnych mających tam zastosowanie,
• nawiązaniu/poszerzeniu kontaktów naukowych z pracownikami EuXFEL i/lub grupami badawczymi realizującymi podobne badania w Polsce i na świecie,
• przeprowadzeniu badań pilotażowych i komplementarnych,
• skutecznym przygotowaniu wysokiej jakości projektów naukowych i uzyskaniu czasu pomiarowego w EuXFEL.

W Projekcie zaplanowane zostały środki na (bezpośrednie) wsparcie polskich naukowców w wykorzystaniu XFEL, jako jednego z priorytetowych instrumentów badawczych niezbędnych do realizacji nowatorskich badań naukowych. Wsparcie to będzie obejmowało:

• szkolenia w zakresie podstawowej wiedzy o zastosowaniach XFE i używanych technik badawczych, w tym kilkumiesięczne staże dla młodych pracowników naukowych w instytucjach biorących udział w badaniach z użyciem XFEL,
• udział polskich naukowców w konferencjach i warsztatach o tematyce dot. badań z użyciem XFEL,
• pomoc w nawiązaniu lub poszerzeniu kontaktów naukowych z pracownikami EuXFEL i/lub grupami badawczymi realizującymi podobne badania w Polsce i na świecie,
• pomoc w przygotowaniu projektów badawczych w konkursach o czas pomiarowy na źródłach XFEL, także poprzez wykonanie badań pilotażowych i komplementarnych.

Powyższe działania będą wspierane przez Centra Doskonałości w zakresie badań z użyciem XFEL, zapewniające pomoc ekspercką ze strony doświadczonych użytkowników XFEL oraz odpowiednią infrastrukturę naukową.

Dodatkowo wsparciem użytkowników w zakresie technologii przetwarzania danych (obsługa infrastruktury i narzędzi informatycznych) w EuXFEL w całości zajmie się Departament Badań Układów Złożonych - DUZ z NCBJ. Koordynatorami tych działań są prof. dr hab. Wojciech Wiślicki (wojciech.wislicki@ncbj.gov.pl) oraz dr inż. Adam Padee (adam.padee@ncbj.gov.pl) z NCBJ.

Otrzymane wsparcie finansowe jest dedykowane przełamaniu bariery dostępu do innowacyjnej infrastruktury badawczej, jaką jest Europejski Laser na Swobodnych Elektronach dla polskiego środowiska naukowego i efektywnemu wykorzystaniu środków związanych z 2% udziałem Polski w spółce XFEL GmbH.